Photo: Unsplash
De hoog opgeklopte Oekraïense grondstoffendeal, bleek vooral een pokerspel tussen Amerikaanse grondstofbelangen en Russische imperialistische ambities, met de territoriale integriteit en veiligheid van Oekraïne als wisselgeld. Trump had Oekraïne veiligheid beloofd in ruil voor een grondstofdeal met een mogelijke Europese rol als vredebewaker. Toen Poetin liet merken dat dit zo niet besproken was en ook niet door hem geaccepteerd zou worden, stelde de Oekraïense president Zelensky nadere eisen aan zijn ‘deal’ met Trump, die de Amerikaanse president niet kon en zeker ook niet wilde inwilligen. Om zijn gezicht te redden is in een zorgvuldige gechoreografeerde ontmoeting in bijzijn van de wereldpers en camera’s, Zelensky tot de grond afgezaagd omdat deze het respectloze lef had om de veiligheid van zijn land en volk boven grondstoffen en landjepik te stellen. Europa is in deze egotrip van Trump op geen enkel moment of op enige wijze geraadpleegd of betrokken geweest.
Maakt Trump met Europa dezelfde fout als Poetin dat met Oekraïne deed? Onderschat hij het vermogen van Europa zich op te richten en voor zichzelf op te komen? Nu zal moeten blijken of Europa als grootmacht bestaansrecht heeft.
Duidelijk is inmiddels dat Europa niets in positieve zin te verwachten heeft van deze Amerikaanse president. De snelheid waarmee het hele Amerikaanse staatsapparaat ontmanteld wordt, doet ook het ergste vrezen voor het Amerika na Trump. Amerika is onder deze president niet meer geïnteresseerd in de rest van de wereld, alleen nog maar in zichzelf, en de president van de VS, meer in het bijzonder, vooral in hemzelf. Dit heeft kunnen gebeuren omdat de vangrails waarmee de Amerikaanse samenleving zich meende te beschermen tegen de dictatuur van de enkeling, hebben gefaald. Dat is al langer zo en het wordt tijd dat Europa inziet dat ze niet meer onvoorwaardelijk op de sterke broer Amerika kunnen rekenen. Zolang de vangrails niet zijn gerepareerd, blijft Europa een kwetsbare speelbal van Amerikaanse wispelturigheid.
Europa (als in de EU en Groot-Brittannië) zal zich moeten heruitvinden en haar ware potentieel zien te realiseren. Het zal politiek volwassen moeten worden, in de wetenschap dat individuele landen als deeltjes van een onsamenhangend geheel worden verpulverd door de politieke werkelijkheid van de wereld om hen heen. Voor de EU geldt specifiek dat haar unieke kracht ligt in haar geschiedenis, waardengemeenschap en economische macht. Bij alle drie deze elementen zijn kanttekeningen te plaatsen, maar ondanks beperkingen is dit wel de basis waarop Europa ?.0 (opnieuw, vandaar Europa ?.0) zijn fundament moet vinden.
Geschiedenis
De geschiedenis van Europa is geschreven met het bloed van onschuldigen die de speelbal waren van hen die hun grondgebied en macht ten koste van anderen wilden vergroten. Wij hebben inmiddels geleerd dat deze vorm van intra-Europees politiek imperialisme in bijna alle gevallen gedoemd was te mislukken. Geen van de Europese staten bleek sterk genoeg haar wil (semi-) permanent op te leggen aan een andere staat. In dit relatieve machtsvacuüm ontstond ruimte voor competitie van ideeën en ambities van niet-statelijke spelers. Strijd tussen religies, inzichten en organisatievormen bleken Europa niet te verzwakken, maar juist te versterken en grote impulsen te geven die haar humanitair, technologisch en economisch grote voorspoed bracht.
Andere potentiële kandidaten voor een grote rol op het wereldtoneel, China en het Ottomaanse Rijk, waren intellectueel en economisch lange tijd superieur aan Europa. Hierin kwam rond 1650 verandering door interne conflicten, het zich sterk naar binnen keren en/of dominantie van religie of staat waardoor intellectuele, economische en persoonlijke vrijheden in het gedrang kwamen.
Europa’s succes is voor een groot deel afhankelijk van ideeënvrijheid, competitie en de (hard geleerde) les dat oorlogen geen winnaars kennen. Ook het besef dat autocratie geen uitweg is, maar dat juist veel te winnen valt bij een sociaaldemocratisch systeem waar overheid en particulier initiatief, met ieder eigen verantwoordelijkheden en rollen, heeft ons veel gebracht. Deze economische en politieke lotsverbondenheid heeft ons voorspoed gebracht en het leven van miljoenen mensen spectaculair verbeterd. Laten we niet dezelfde fouten maken als China en het Ottomaanse Rijk lang geleden of zoals Xi, Poetin, Orbán c.s. en Trump nu dreigen te doen. Autocratie, corruptie, protectionisme en isolationisme brengen geen welvaart (en hebben dat nooit gedaan); het dient slechts enkelen en dupeert velen.
Waardengemeenschap
Wereldwijd zijn humanitaire waarden die na de oorlog algemeen werden aanvaard en vastliggen in het Handvest van de Verenigde Naties in het gedrang. Op veel plaatsen wordt de vrijheid van meningsuiting misbruikt (fake news, mis- en desinformatie) om lucht te geven aan onvrijheid en onderdrukking. De EU beoogt juist kernwaarden te beschermen die de basis vormen voor een vrije samenleving. De EU beschermt deze waarden om te zorgen voor inclusie, tolerantie, rechtvaardigheid en solidariteit en ze zijn vastgelegd in het EU-verdrag en het Handvest van de grondrechten van de EU.
Daarmee zijn deze waarden ‘heilig’ en moeten zij ook als zodanig behandeld worden. Burgers in alle landen van de EU moeten erop kunnen vertrouwen dat deze waarden overal binnen de EU door overheden gerespecteerd worden en dat de integriteit van het rechtssysteem en de vrije pers overal is gewaarborgd. De Amerikaanse grondwet en het EU-verdrag verschillen op belangrijke punten. Voor een deel is dat te herleiden tot de tijd waarin deze tot stand zijn gekomen maar ook de complexe geschiedenis en het donkere verleden van Europa spelen hierin een rol. De EU is altijd een project geweest van het best haalbare op een gegeven moment. Om deze reden is Europa vooral een waardengemeenschap gebleven. Dat is per definitie suboptimaal.
Een waardengemeenschap staat niet op gelijke voet met een federaal systeem, dat meestal sterke uitvoerende bevoegdheden en duidelijke aanspreekpunten heeft. Dit heeft de Amerikanen op vele terreinen voorspoed en vooruitgang gebracht. De huidige ontwikkelingen in de VS doen vermoeden dat dit inmiddels geen pluspunt meer is, maar een gevaarlijk nadeel. Ondanks de in de Grondwet beoogde scheiding der machten, gedraagt Trump zich (vooralsnog redelijk onbetwist) als Amerikaanse ‘Zonne(bank)koning’ met absolute rechten en macht. De EU-waardengemeenschap steekt hier zonder meer positief tegen af, maar het is ook duidelijk dat deze waarden nu (ook van binnenuit) bedreigd worden, niet vanzelfsprekend zijn, en dus wel degelijk uitdrukkelijke bescherming behoeven. Daarom is nu het moment aangebroken om opnieuw stappen te zetten op de reis naar het verder realiseren van het Europese potentieel, onze zwakke punten aan te pakken en zelf verantwoordelijkheid te nemen voor onze toekomst en veiligheid.
Economische macht
De EU is een enorm economisch blok van 27 landen met in totaal 450 miljoen inwoners (ca. 5,6% van de wereldbevolking). Economisch heeft het een enorm potentieel. Gezamenlijk is de EU goed voor een geschat bbp voor 2025 van $64.680 per inwoner (VS: $89.677), wat weer goed is voor 14,2% (VS: 14,8%) van het voor koopkracht gecorrigeerde bbp van de wereld. Dit brengt naast een potentieel sterke positie, ook verantwoordelijkheden met zich mee. 450 Miljoen mensen zijn afhankelijk van de kwaliteit van de beslissingen die in Brussel (al dan niet) worden genomen.
Als blok beoogt de EU ongelijke concurrentie te bestrijden en eisen te stellen aan de kwaliteit van producten en diensten. Dit wekt met name bij de voornamelijk uit de VS afkomstige internet-, sociale media- en digitale content aanbieders veel weerstand op. Genoeg reden voor een, in aantal beperkt maar in vermogen exorbitant rijke techmiljardairs om verraad te plegen aan eerdere principes en massaal Donald Trump het hof te maken. Trump lijkt daar zeer gevoelig voor te zijn en is ook niet te beroerd zijn ego in te zetten voor kleurrijke confrontaties. JD Vance mocht hiervoor in München de aftrap doen en Trump stelt exportheffingen in het vooruitzicht. In Amerika bij de achterban goed ontvangen, in de EU als koude douche ervaren. Toch trekken Europese leiders ieder voor zich naar Washington, om zich te onderwerpen aan Trump’s tenenkrommend en gênant verdeel- en heersspel. Waarom in die val te trappen als duidelijk is dat dit Trump alleen maar in de kaart speelt? Als Trump belt, zou alleen nog Ursula von der Leyen de telefoon moeten opnemen. Het wordt tijd om economisch, politiek en militair volwassen te worden en op electorale overwegingen gestoelde trots, maar ook naïviteit te laten varen. Langer wachten kost aanzien, positie en opbrengsten.
Europa heeft de massa om in haar eigen onderhoud, veiligheid en toekomst te kunnen voorzien, maar mist tot nu toe de visie en de politieke moed om hiervoor de noodzakelijke stappen te zetten. Het is duidelijk dat nu het moment is deze drempel over te gaan en te vertrouwen op eigen kracht. Om de economische (en daarmee ook de politieke) afhankelijkheid te verminderen zal een compleet zelfstandige defensie-, groene- en technologie-industrie moeten worden opgebouwd en bestaande kennis en kunde gemobiliseerd, gefaciliteerd en beschermd moeten worden. Het geld is geen probleem, maar een plan en politieke daadkracht ontbreekt vooralsnog. Er moet een gemeenschappelijk Europees Marshallplan komen, gericht op het uitbouwen van het Europese economische, politieke en ecologische potentieel.
Hoe dan?
Trump is heel duidelijk geweest in zijn plannen. Niemand mag verrast zijn. Dit is niet alleen transactioneel, er zit meer achter. Het gaat om aandacht en zichtbaar zijn voor zijn achterban. Het positioneert Trump als redder van het vaderland en dient als rechtvaardiging voor een totale reorganisatie van het Amerikaanse politieke systeem. Deze reorganisatie is een langgekoesterde wens van een groep conservatieve donoren die vindt dat de federale overheid een te grote en geldverslindende invloed heeft op het welzijn van hulpbehoevende Amerikanen, en zich te veel laat leiden door (wederom geldverslindende) geopolitieke belangen. De impact van die reorganisatie zal enorm en blijvend zijn. Europa zal zich moeten bezinnen op haar rol in de wereld en daar de consequenties van aanvaarden. Het is in het belang van de lidstaten (en hun leiders) over hun eigen schaduw heen te stappen en het buitenland- en veiligheidsbeleid in handen te leggen van de Raad van de EU, op voordracht van de Europese Commissie. Geen vetorecht meer voor belangrijke beslissingen, maar besluitvorming op basis van op economische- en bevolkingsomvang gebaseerde gekwalificeerde meerderheden.
De komende maanden zullen wellicht de belangrijkste zijn in het bestaan van de EU. Er moeten snel vergaande stappen worden gezet. Dat geeft risico’s, er zullen zeker dingen fout gaan. Op korte termijn zal men moeten improviseren en obstakels uit de weg ruimen. Een liefst zo groot mogelijke coalitie van welwillenden moet het lef hebben het voortouw te nemen om besluitvorming bij meerderheid mogelijk te maken voor belangrijke zaken die de gehele EU aangaan. Er zou namens de daarbij betrokken landen een gemeenschappelijk buitenland- en veiligheidsbeleid moeten komen waarbij nationale middelen (diplomatiek, operationeel en financieel) ten behoeve van de EU worden ingezet. Snel zal duidelijk worden wie welk belang dient. Is dat nationaal of Europees? Welk Europa staat men voor? Het is een keuze tussen een sterker Europa, of juist een ondergeschikte en daarmee afhankelijke rol op het wereldtoneel. Degenen die zich hieraan onttrekken zullen strenger gecontroleerd moeten worden op hun artikel 2 verplichtingen met betrekking tot de naleving van de rechtsstaat, daardoor mogelijk langer op hun geld moeten wachten, en in EU-verband in toenemende mate irrelevant worden. Poetin’s en Trump’s populistische brigades in Europa zullen kleur moeten bekennen.
Europees succes is afhankelijk van een juiste mengvorm van en tussen supranationale, staat(srecht)elijke, humanitaire en economische belangen en randvoorwaarden. Geen daarvan kan absoluut zijn, maar belangrijk is dat er een eigen Europese verantwoordelijkheid is voor persoonlijke en collectieve veiligheid, leefbaarheid en welvaart. Voorwaarde is en blijft dat de fundamenten van de Europese rechtsorde, waarden en normen overeind blijven. Het is aan het leiderschap van de EU een werkbaar mechanisme te vinden om de juiste balans tussen de verschillende belangen en randvoorwaarden veilig te stellen.
Europa ?.0 moet wendbaar en effectief zijn om te voorkomen dat het verzwolgen wordt door de geopolitieke maalstroom en onbestuurbaar raakt door op nationalisme gestoelde belangen. Deze angst is niet geheel zonder grond. Ook hier ligt een taak voor het Europese leiderschap. Iedere regio moet beter (kunnen) worden van Europa ?.0.
Kortom dit is geen eenvoudige opdracht. Toch is niets hieraan nieuw. Alles is al eens een keer voorbijgekomen. Wat anders is, zijn de huidige acute omstandigheden en de dreiging van buitenaf. Waar voorheen suboptimale compromissen het best haalbare waren, zijn we nu (juist daardoor?!) in een existentiële crisis beland. Mogelijk is het al veel te laat om het tij te keren. Vele commentatoren buiten, maar ook binnen de EU behoren tot die school. Dit neemt niet weg dat het juist nu, wanneer de VS zichzelf dreigt op te blazen door de ontmanteling van hun federale systeem, nodig is de volgende stap te zetten om te voorkomen dat Europa speelbal wordt van machten die voor en over ons beslissen.