Op 29 oktober a.s. wordt voor de derde keer sinds begin 2021 (na de val van het kabinet Rutte III) van ons verwacht te stemmen voor een nieuwe samenstelling van de Tweede Kamer. In die vierenhalf jaar voorafgaande aan de komende verkiezing is het kabinet meer dan de helft van de tijd, 28 maanden (!) demissionair geweest. Daarvan zijn weer 17 maanden besteed aan het formeren van een kabinet. Het verschil tussen beide optelsommen is het aantal maanden dat nodig was om nieuwe verkiezingen te houden (ruim 11 maanden). Dit is, op z’n zachts gezegd, geen reclame voor (het aanzien van) een goed functionerende democratie.
Nog geen twee jaar geleden schreef ik over de (toen) aanstaande Tweede Kamerverkiezingen van 2023. Het heeft niet gebracht waarop ik toen (tevergeefs) gehoopt had. Het Kabinet Schoof was vanaf de aanvang een ramp in wording; vleugellam door het giftige gedachtegoed van de grootste partij (PVV) in die coalitie, de afstand tussen partijen op basis van achterliggende waarden, de onervarenheid van de meeste leden van dat kabinet en het marionettentheater waarmee het vanuit de Tweede Kamer door de partijleiders werd aangestuurd. Dit kabinet heeft Nederland niets opgeleverd en het land voorzienbaar onbestuurbaar gemaakt. Laat dit een (kostbare) les zijn om nooit meer in zee te gaan met een partij met een ondemocratische, autocratische structuur en intolerant gedachtegoed. Het had nooit zover mogen komen en had voorkomen kunnen worden. Hoe kunnen democratische waarden zich ooit verhouden met intolerantie, valse profetieën en autocratisch gedachtegoed? Zelfs op basis van hun programma’s waren de coalitiepartijen in dit kabinet voorzienbaar onmachtig om het landsbelang te dienen. In geen van de mogelijke coalities was daarin een rol weggelegd voor Geert Wilders. Met een programma (en kameroptredens!) gebaseerd op leugens, halve waarheden, verdraaiingen, valse aannames, schijntegenstellingen en gekunstelde analyses is daarvoor geen basis.
Het landsbelang moet (weer) leidend worden. Interessant is hoe de aan de verkiezing deelnemende partijen zich voorstellen dit, vanuit hun ideologische perspectief, te dienen. Dat daarbij verschillen in analyse en oplossingen zullen botsen, is niet alleen logisch, het is noodzakelijk. Zo werkt dat in een democratie. Het gaat erom dat een regeerbare meerderheid verkregen wordt tussen en binnen partijen die bereid zijn verantwoordelijkheid te nemen voor een gezamenlijk plan om deze verschillen te overbruggen. Het is juist de bereidheid bruggen te bouwen over ideologische kloven heen, wat de essentie is van ons meerpartijenstelsel. Een stelsel, waarbinnen de PVV en sommige andere partijen rechts en links van het politieke midden, wegens oogkleppen, electorale overwegingen of andere beletsels, zich (de facto) niet willen schikken. Dit verwondert niet – zeker in het geval van de PVV – want tolerantie en bruggen slaan is niet de sterkste kant van autocraten.
Lastig is, dat ongeacht wat anderen voor verstandige dingen zeggen, de schijnwerpers disproportioneel vaker gericht staan op juist hen die provoceren met onuitvoerbare plannen, misinformatie en confronterend taalgebruik. Speelt de commercialisering van de media door advertentie-inkomsten daar een rol in? Het antwoord moet wel ja zijn. De twee grootste socialmediamerken ter wereld, Facebook en Instagram, zijn goed voor $160,6 miljard aan advertentieopbrengsten (2024) en maken daarmee nagenoeg 100% van de omzet uit van hun gezamenlijke moederbedrijf, Meta Platforms, Inc. Deze onderneming is weer goed voor 63% van het totaal aan socialmedia-opbrengsten wereldwijd. Om een idee te krijgen hoeveel dat is, is het instructief te weten dat X, het vroegere Twitter en toch een belangrijke naam in dit verband, niet meer dan een kleine 1% van die markt pakt. Het directe en indirecte belang van ‘politiek socialmediaverkeer’ wordt over het Amerikaanse verkiezingsjaar 2024 ingeschat op ca. $40 miljard.
Voor Nederland wordt de indirecte opbrengst (spin-off) van politiek socialmedia-activiteit in verkiezingsjaren ingeschat op twee tot vijf keer de directe bestedingen aan politieke sociale mediabestedingen.
Deze spin-off wordt in principe niet geraakt door de vanaf 10 oktober 2025 geldende EU-restricties rond politieke advertenties op sociale media in verkiezingstijd en evenmin door de strikte interpretatie daarvan door Meta (moederbedrijf van Instagram en Facebook). Het raakt slechts de tegen betaling geplaatste uitingen door politieke organisaties en actoren, niet de spin-off als gevolg van (onbetaalde) uitingen e.d. van politieke kopstukken zelf.
Door een beperkter inzicht in beschikbare data hierover, zijn de schattingen van de daadwerkelijke bestedingen in Nederland, noodzakelijkerwijs grof. De bandbreedte van de schatting komt uit op een additionele 10 tot 50 miljoen euro aan (clicks-gerelateerde, spin-off) inkomsten. Klein in vergelijking met het wereldwijde bedrag, maar voor een land van slechts 18 miljoen inwoners is het wel een serieuze indicatie dat politiek aandacht trekken en provoceren werkt en een welkome incentive is voor socialmediabedrijven om dit (via algoritmes verder) te faciliteren. Populisten zijn beter dan wie dan ook handig in het optimaal benutten van deze dynamiek.
Wat zijn de implicaties hiervan voor de komende verkiezingen? Apathie helpt niet. Niets doen en dan verwachten dat het resultaat verandert is niet alleen vrij suf, het is inmiddels geen optie meer. Het heeft onze samenleving gepolariseerd en staat oplossingen in de weg.
Positief is dat in politiek Nederland bij de partijen in het ‘politieke midden’ wel een min of meer gelijkluidende analyse is van de problemen die ons land tot stilstand hebben gebracht. Spannend wordt of deze gemeenschappelijke analyse ook leidt tot een aanpak waarop een functionerend kabinet gebouwd kan worden.
Een redelijke mate van consensus is er over:
Institutioneel:
het belang van de rechtsstaat, de onafhankelijkheid van rechtspraak, de onaantastbaarheid van democratische waarden en de bescherming van grondrechten;
de noodzaak om de negatieve impact van onze bestuurlijke complexiteit, de overregulering en bezwaarprocedures grondig tegen het licht te houden en waar nodig en mogelijk weg te nemen of in ieder geval te beperken.
Dossiers:
het van het stikstofslot afhalen van Nederland;
het realiseren van voldoende woningen voor verschillende doelgroepen;
het wegnemen van obstakels die de energietransitie belemmeren;
investeren in (een aantrekkelijke werkomgeving in en kwaliteit van) de zorg en het onderwijs.
Internationaal:
de noodzaak van het vergroten van de externe weerbaarheid en interne zelfredzaamheid binnen EU- en NAVO-verband;
een humaner arbeidsmigratiebeleid op basis van vraag in plaats van aanbod;
steun aan Oekraïne.
Een gedeelde analyse leidt niet noodzakelijkerwijs tot een gedeelde aanpak. De verschillen in de wijze van aanpak zijn nog groot, zoals de positioneringsroos van Kieskompas laat zien. Immers, als de analyse en de oplossing in elkaars buurt liggen, dan zou de positioneringswijzer een veel homogener beeld laten zien. Dit is duidelijk niet het geval.
Toch zijn dit de onderwerpen waaraan een nieuw kabinet, wil het een kans van slagen hebben, moet werken om het vertrouwen van de kiezer terug te winnen. Het moet na de verkiezingen voorbij zijn met polarisatie en het op de man of partij spelen. Nederland moet van het slot af en internationaal weer opbouwend bijdragen en voor vol aangezien worden.
Zelfreflectie is daarin een onmisbare stap. Voor de meeste politici wellicht niet de meest opvallende kwaliteit, maar wel zeer noodzakelijk. Het besef moet doorbreken dat alle serieuze politieke partijen en opeenvolgende kabinetten in de afgelopen decennia gaten hebben laten vallen, waar populistische partijen dankbaar gebruik van konden maken. Het wordt tijd daarvoor verantwoordelijkheid te nemen en bruggen te slaan. Het uitsluiten van andere serieuze partijen of innemen van ‘red-line’-standpunten hoort hier niet bij. Willen we de democratie redden en leren van in het verleden gemaakte fouten, dan moeten er offers gebracht worden en een coalitie van nationale eenheid worden gevormd. Het zou helpen als de politiek meer onderdeel van de oplossing wordt, dan deel van het probleem. Op basis van de huidige peilingen (Peilingwijzer: 30 september 2025) is er eigenlijk ook geen andere optie.
Er is geen realistische meerderheid te vinden voor een coalitie van ideologisch ‘gelijkgestemden’. Ik ga er hierbij vanuit dat het CDA en/of de VVD – gelet op ervaringen uit het (recente) verleden – hun vingers niet nogmaals willen branden aan een coalitie van rechts/conservatieve signatuur onder leiding van Geert Wilders.
Het minst slechte alternatief is dan een paarse variant, die bestaat uit partijen van verschillende politieke kleur met een politiek bestuurlijke traditie die, én gewend zijn regeringsverantwoordelijkheid te dragen én dat in het verleden ook samen succesvol hebben gedaan. Gelet op de rechts(ere) koers van de VVD onder Dilan Yeşilgöz zal het vormen van een coalitie met daarin ook GL/PvdA verre van vanzelfsprekend zijn. Toch lijkt deze combinatie de enige reële, gegeven de (gepeilde) uitkomst van de verkiezingen. Als het landsbelang het wint van ideologie, dan moet hier een werkbaar kabinet uit te smeden zijn. Hoe eerder alle betrokkenen zich dit realiseren, hoe sneller men aan de slag kan. Betreffende coalitie kan ook op (een weliswaar krappe) 38 zetels rekenen in de Eerste Kamer en kan dus (tot in ieder geval midden 2027, wanneer er nieuwe Provinciale Statenverkiezingen zijn) effectief regeren.
Dan is de vraag wie de premier van een dergelijk kabinet levert. GL/PvdA en het CDA staan in de peiling op 23 respectievelijk 24 zetels (8 oktober 2025). Om de kansen op een dergelijke ‘paarse coalitie’ te vergroten heeft het mijns inziens de voorkeur dat de premier komt uit een partij uit het politieke midden. Dat zou het CDA zijn. Het verbindende karakter van de door die partij onder Henri Bontenbal sinds 2023 gevoerde lijn, is daarbij een belangrijke plus. Voor de strategisch ingestelde kiezer en al degenen die graag rust in het politieke midden willen brengen, is een stem op het CDA dan een serieuze optie (disclaimer: de laatste keer dat ik CDA stemde was in de vorige eeuw).
Laat het landsbelang leidend zijn bij de aanstaande verkiezing van de Tweede Kamer. De analyse is mijns inziens redelijk helder. De Nederlandse samenleving snakt naar een democratie die werkt en niet tegenwerkt; naar procedures die eerlijk zijn en de belangen dienen van alle betrokkenen, niet slechts van hen met bestaande rechten; naar duidelijkheid over de aanpak en snelheid van uitvoering; naar werkbare oplossingen zonder onnodige bureaucratie; naar plezier in het werk, zonder onnodige ballast; naar veiligheid op straat zonder vrees voor een grote bek of handtastelijkheden; naar een arbeidsmigratiebeleid dat gebaseerd is op vraag, niet op aanbod; voor een goed klimaat voor onze (klein)kinderen, zonder onze troep over de grenzen te dumpen; naar eerbied voor de ander (ook als ze vluchteling zijn); voor welvaart, zonder vrees voor of afhankelijkheid van autocratische bully’s.
Daar moet het volgende kabinet zich hard voor maken. Hoe groter de basis, hoe beter. Stemmen op partijen in de periferie van het politieke spectrum helpt niet onze democratie beter of functioneler te maken. Het speelt juist populisten in de kaart, want het maakt het lastiger het land te besturen. Wees zuinig op je stem en kies zorgvuldig. Het gebruik van kieshulpen kan daarbij helpen je gedachten hierover ‘aan te slijpen’:
op standpunten: kieswijzer, stemwijzer;
op waarden (wat een lager ‘waan van de dag’ gehalte heeft): partijenwijzer.
Ga vooral stemmen op 29 oktober!