Het leiding geven aan een bedrijf, zeker een familiebedrijf, is van geheel andere orde dan het invullen van het ambt van president in het machtigste land van de wereld. De keuzes die je maakt en de uitspraken die je doet worden terecht op een goudschaaltje gewogen. Door kiezers, door volksvertegenwoordigers, door journalisten en door – hoe kan het anders als je zoveel macht vertegenwoordigt – andere wereldleiders. Wat je doet en wat je zegt wordt geregistreerd, geanalyseerd en geduid; er zijn gevolgen aan verbonden die veel verder strekken dan wanneer je je eigen bedrijf runt en ongegeneerd je eigen wil doordrukken kan. Donald Trumps voorliefde voor autocraten laat zich daar waarschijnlijk voor een belangrijk deel uit verklaren.

Zijn persoonlijkheidsstructuur helpt hem daar ook niet bij. Een zeer recente film met de titel ‘#Unfit: The Psychology of Donald Trump’ (zie recensie), werpt daar een indringend licht op. Conclusie van de film: de president is een kwaadaardige narcist die wordt geplaagd door een narcistische persoonlijkheidsstoornis, diepe en ongebreidelde paranoia, decennia van sadistische neigingen en asociaal gedrag. Als (absoluut bevooroordeeld) buitenstaander meen ik hem daarin te kunnen herkennen. Er zijn veel dictators die waarschijnlijk eveneens in die beschrijving passen. Het probleem is dat die dictators niet leidinggeven aan een democratie waar de scheiding der machten niet alleen in de grondwet vastgelegd is, maar ook serieus genomen en gehandhaafd wordt door alle betrokkenen ..... behalve door de president zelf. Trump bestuurt de Verenigde Staten zoals hij The Trump Organization bestuurde. Top-down!

Waar blijkt dit alles uit en wat is het probleem?

Hieronder ga ik dieper in op de implicatie van dit alles vanuit een verschillend aantal perspectieven die voor het goed functioneren van een democratie van belang of juist bedreigend zijn.

De overheid

Al vroeg in zijn presidentschap heeft Trump de aanval geopend op het belastingsysteem, de bureaucratie, regelgeving en verdragen. Op het eerste oog lijkt dat positief, maar in de praktijk komt dit neer op de afbraak van voorzieningen van miljoenen Amerikanen, het opheffen van beperkende maatregelen voor het bedrijfsleven en het zich onttrekken aan internationale verplichtingen op velerlei gebied. Steve Bannon, Trumps Chief Executive gedurende zijn presidentiële campagne en later zijn Chief Strategist en Senior Counselor, was daar duidelijk in: Trumps agenda is gericht op de ‘Deconstruction of the Administrative State’. Geen president voor hem heeft wat dat betreft in korte tijd zoveel voor elkaar gekregen als Trump. Vroegere, door het Congres en eerdere presidenten hard bevochten besluiten, zijn inmiddels teruggedraaid, de invloed van federale instituties is uitgehold en ambtenaren zijn en worden al dan niet actief ondermijnd en gedemoraliseerd. Trump voert oorlog tegen het Amerikaanse systeem van ‘checks-and-balances’, en heeft inmiddels, vanuit zijn perspectief tenminste, belangrijke punten gescoord. Dit is vanuit meerdere invalshoeken problematisch: de rijken dragen te weinig bij aan de maatschappij, de armen worden kwetsbaarder, bedrijven kunnen onbekommerd aanrotzooien en belangrijke en noodzakelijke internationale afspraken over milieu, wapenbeheersing en handel gaan bij het oud vuil.

Faciliterend systeem

Dit alles is onmogelijk zonder een faciliterend systeem van gelijkgestemde loyalisten. Binnen een systeem waar de scheiding der machten zo nadrukkelijk is bevochten en beargumenteerd, is het verbijsterend dat de door Republikeinen gedomineerde Senaat zo kritiekloos aan de leiband loopt van de president. Landelijk zijn individuele Republikeinen gematigder dan hun vertegenwoordigers in de Senaat. Waarom dan toch die loyaliteit? Het antwoord kan zijn dat Trump belangrijke prioriteiten op de Republikeinse wensenlijst vervult. Hij heeft meer naar Republikeinse standpunten neigende federale rechters benoemd dan welke president voor hem in de laatste 60 jaar. Zijn belastingplannen zijn door Republikeinse Senatoren met gejuich ontvangen (hun rijke donors zijn héél blij, gewone kiezers wellicht minder). Deregulatie staat bij de Republikeinen traditioneel ook hoog op het wensenlijstje; Trumps stappen op dat punt zijn in dank aanvaard. De prijs voor dit alles is wegkijken als het je niet bevalt, zelfs als de grondwet met voeten getreden wordt. Stapje voor stapje krijgen de Republikeinen steeds meer grip op het systeem. De overheid verzwakt, de rechterlijke macht verrechtst ideologisch en de politieke tegenstellingen worden vergroot. Weg is het lastige politieke midden waar redelijke mensen hun standpunten verzachten en compromissen sluiten. Je kan zeggen dat dit alles onderdeel is van het politieke spel, maar het gevaar zit in de potentiële onomkeerbaarheid van de politieke polarisatie en het veronachtzamen van de grondwettelijke eed en taken waaraan ieder vanuit de rol die hij vervult gehouden is.

Structureel liegen

De vraag is hier niet of Trump een compulsieve leugenaar is, maar waarom. Welk doel dient het? Het komt me voor dat om die vraag te beantwoorden er twee niveaus zijn die onderscheiden moet worden.

De eerste is het persoonlijke niveau: iedere dag opnieuw moet de overwinning bevochten worden. In Trumps eigen woorden (1981): “Man is the most vicious of all animals, and life is a series of battles ending in victory or defeat”. Zijn persoonlijkheid is gevormd door een meedogenloze en veeleisende vader; falen is geen optie en dat moet dan ook ten koste van alles worden voorkomen. Liegen is niets anders dan een middel, dat het doel ‘winnen’, heiligt. Moraliteit speelt geen rol: ieder verhaal, elk nieuwsfeit, dat strijdig is met zijn beoogd doel of zijn kans op ‘winnen’ bedreigt, moet onschadelijk gemaakt worden en wordt weggezet als ‘fake news’.

Op het tweede niveau gaat het erom zijn achterban te voorzien van ‘argumenten’ om zich beter af te kunnen zetten tegen zijn (Trumps) vijanden. De leugens geven hun, hoe vreemd dat ook klinkt, een ‘goed en veilig bubbelgevoel’ en versterken het groepsgevoel (‘wij tegen zij’), ondanks het feit dat mensen wellicht best beseffen dat er ‘iets’ niet klopt aan zijn beweringen. Het past in de polarisatie die zich steeds meer meester heeft gemaakt van de Amerikaanse samenleving. Waar vroeger mensen op basis van standpunten zich sterker of minder sterk affilieerden met de ene of de andere partij, is nu veel meer sprake van identificatie met groepen (‘tribes’). Leugens en ontkenning zijn hierbij, zoals je ook ziet bij dictatoriale omgevingen, een steeds krachtiger middel in het mobiliseren en verenigen van de trouwe achterban, tegen ‘de’ verachtelijke oppositie. Het is Trump die zich hierin een zeldzame en schaamteloze meester betoont en zijn leugens knap en doeltreffend inzet voor het bereiken van zijn politieke agenda.

Corruptie

De corruptie onder Trump gaat verder dan het op oneigenlijke wijze verkrijgen van financiële voordelen als gevolg van de vervulling van een publieke functie. Dit wil geenszins zeggen dat hier onder Trump geen sprake van is. De hele familie is aangesloten op zijn presidentschap en zijn hotels varen wel bij de daar, door hem en naar zijn gunst hengelende derden, georganiseerde bijeenkomsten.

Erger is dat er sprake is van een morele corruptie die verder gaat dan voorheen. Voor Trump en zijn entourage gelden kennelijk andere normen dan voor anderen. Waar bijvoorbeeld voorgangers van Trump zich hielden aan de wet die beoogt te voorkomen dat ambtenaren betrokken zijn of worden bij politieke activiteiten (mijn samenvatting), lappen Republikeinen deze wet aan hun laars. Het gebruik van het Witte Huis als plaats waar de Conventie van de Republikeinse partij voor Trumps herverkiezing plaatsvond en de betrokkenheid van stafleden bij de organisatie en in goede banen leiden van deze bijeenkomt, zijn ongebruikelijk en is op z’n minst in strijd met de bedoeling en geest van de wet en zeer waarschijnlijk met de letter daarvan. Desondanks haalt Trumps Chief of Staff zijn schouders op en stelt dat “Nobody outside of the Beltway (Washingtin D.C.) really cares. They expect that Donald Trump is going to promote Republican values”.

Trump's corruption (Tom Toles cartoon : Washington Post).jpg — Tom Toles cartoon / Washingtom Post

De wijze waarop William Barr, de minister van Justitie, is omgegaan met het Mueller-rapport en zijn interventie ten aanzien van strafvermindering voor Richard Stone zijn twee andere voorbeelden van het schaamteloos behartigen van de privéagenda van Trump. De minister van Justitie (officiële titel: Attorney General) is de hoogst verantwoordelijke ambtenaar voor het handhaven van de federale wetten van de Verenigde Staten. Ook de president is onderworpen aan die federale wetten. Barr gedraagt zich eerder als persoonlijke advocaat van de president, dan als minister van Justitie. Het draagt eraan bij dat het ambt van de president steeds onaantastbaarder wordt en boven de wet komt te staan. Dit is gevaarlijk omdat Trump zelf lijkt te vinden dat dit nu al het geval is. Zijn befaamde uitspraak “I could stand in the middle of Fifth Avenue and shoot somebody and I wouldn’t lose any voters” is een indicatie omdat hij zich over de juridische gevolgen van zo’n daad kennelijk geen zorgen maakt en alleen verwijst naar wat kiezers daar van zouden vinden. Dit werkt niet alleen morele roekeloosheid in de hand, het ondermijnt op grove wijze het evenwicht tussen en de geloofwaardigheid van de andere spelers in het systeem van de scheiding der machten.

Loyaliteit

Anders dan Trump meent, staat de Amerikaanse president niet boven de wet, maar is hij dienstbaar aan de grondwet en het ambt als president. Bij iedere inauguratie verklaart of zweert een nieuwe president dat hij zijn ambt als president getrouw zal uitvoeren en naar beste vermogen de grondwet zal respecteren, beschermen en verdedigen. Ook gekozen vertegenwoordigers op federaal en deelstaatniveau, door de president benoemde ambtenaren en rechters verklaren of zweren voor zij in functie treden, de grondwet na te leven en te verdedigen tegen alle vijanden, nationaal en internationaal.

Inmiddels is duidelijk dat Trump onvoorwaardelijke loyaliteit verwacht van hen (ministers, ambassadeurs, hoofden van agentschappen als de FBI, CIA, Energie, etc.) die hij benoemt en hem dienen: ”I need loyalty, I expect loyalty”. Dit werd al direct gedemonstreerd bij Trumps eerste volledige kabinetsvergadering, een half jaar (!) na zijn aantreden, waar zijn kabinetsleden hem, op bijna Noord-Koreaanse wijze overlaadden met loyaliteitsbetuigingen en complimenten. Het probleem is dat Trump zijn omgeving dwingt te kiezen tussen hun loyaliteit aan hem en trouw aan de grondwet. Deze keuze opleggen is onethisch en ongrondwettelijk. Trouw aan de grondwet boven loyaliteit aan Trump kost je je baan. Loyaliteit aan Trump boven de grondwet is verraad. Een beperkt aantal van de door Trump benoemde gezagsdragers heeft ervoor gekozen hun eer en trouw aan de grondwet te stellen boven een blinde loyaliteit aan Trump, en zijn uit zichzelf opgestapt. Veel anderen missen kennelijk die integriteit of zijn zodanig opportunistisch dat zij geen probleem hebben een loopje met de grondwet te nemen. Sommigen daar weer van, zijn vervolgens alsnog door Trump uitgekotst en bij het grofvuil gezet. Loyaliteit vloeit in Trump-land maar een kant op: omhoog, nooit omlaag.

Media

Hierover kunnen we kort zijn. Hoewel de Verenigde Staten de bakermat zijn voor de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid en deze vrijheden grondwettelijk zijn beschermd, wordt het serieuze deel van de media dag in, dag uit door Trump weggezet als ‘fake news-media’. Daarnaast loopt hij niet weg voor intimidatie en plakt hij zijn tegenstanders denigrerende etiketten op in de hoop dat deze blijven ‘plakken’. Zijn spreekbuizen, aangevoerd door Fox News’ Sean Hannity, versterken de leugens en verdachtmakingen van Trump zonder enige schroom of tegengas. Het succes zit in de herhaling, en de diarree aan onzin valt gewoonweg nauwelijks meer te ‘fact-checken’. Hoe is het mogelijk dat een president in 1.267 dagen, 20.055 onjuiste of misleidende beweringen de wereld in kan slingeren en toch nog kans kan maken op het presidentschap? Trump slaagt erin door zijn obsessieve focus op beeldvorming, het medialandschap met relatief vreedzame middelen volledig te domineren en te manipuleren. Hoeveel erger moet het worden, voor het beter gaat?

‘Hoeders van de grondwet’

De kans op herverkiezing van Trump is op basis van de huidige inzichten beperkt, maar dat was vier jaar geleden niet anders. Op basis van de voorspellingen van Five Thirty Eight staat Biden per 1 september 2020 92 kiesmannen voor op Trump. Dit zegt echter weinig. In 2016, op dezelfde datum, was Trumps achterstand op Hilary Clinton 104 kiesmannen. We weten inmiddels hoe die verkiezingen zijn afgelopen. Zoals hierboven gememoreerd kan Trump slecht tegen falen. Hij zal ieder middel aangrijpen zijn kansen te verbeteren.

Hij zal er daarbij niet voor terugdeinzen te leunen op krachten binnen de samenleving die niet (direct) gebonden zijn aan hun eed aan de grondwet, zoals de politie, het leger en andere ambtenaren. Ik doel hierbij vooral op de, door het tweede amendement van de grondwet beschermde milities en het, c.q. hun recht wapens te dragen. Trump is al geruime tijd de presidentiële cheerleader van deze, vaak (extreem) rechtse organisaties die hun bestaan rechtvaardigen uit de veronderstelde noodzaak het land te beschermen tegen een overheid die indringt in de persoonlijke levenssfeer van individuele burgers. Het is in dat verband goed verklaarbaar dat Trump zijn Democratische tegenstander, Joe Biden, afschildert als een instrument van radicaal-links, wat normaal gesproken goed werkt als een rode lap voor de milities. Trump tracht tegelijkertijd, volgens beproefd Amerikaans recept ten tijde van verkiezingen, met zijn ‘Law and Order’ strategie in te spelen op de angsten van witte, vaak racistische burgers. Dit is toevalligerwijs ook de groep waar de milities veel van hun leden vinden. In de veronderstelling zijn kansen voor herverkiezing te vergroten, wakkert hij zonder enige schroom het vuur van de onrust, vernielingen en gewelddadigheden aan die volgden op verontwaardiging van velen over de buitenproportionele wijze waarop de (federale) politie optreedt tegen zwarte burgers.

Of en hoe de milities zullen reageren op Trumps opzichtige aanhankelijkheid betuigende retweets van op intimidatie gerichte activiteiten van milities is nog de vraag; het laat in ieder geval wel zien dat Trump er niet voor terugschrikt de milities voor zich te winnen en voor zijn karretje te spannen. Dit is uiterst gevaarlijk en kan, als Trump in november de verkiezingsuitslag niet bevalt, het begin zijn van een escalatie tussen milities (steunen Trump), leger (steunen de grondwet) en burgers (steunen de democratie). Een voorproefje hiervoor zijn de incidenten in Portland, waarbij het escalerende geweld tussen Antifa’s, milities en de politie inmiddels twee doden heeft opgeleverd. Of Trump het allemaal zo ver wil laten komen doet er niet toe, hij geeft zijn achterban het signaal dat ze op zijn steun kunnen rekenen. Voorlopig valt in ieder geval niet met zekerheid te zeggen of de verkiezingsuitslag zonder vorm van geweld geaccepteerd zal worden. Het bestaan van een dergelijke twijfel, is voor een democratisch land als de Verenigde Staten, lijkt me, toch wel een triest gegeven.

Tot slot

Er zijn stemmen die zorgen, zoals hierboven verwoord, wegwuiven en vertrouwen hebben in het gezonde verstand van de Amerikanen, hun systeem van democratie en de wijze waarop de rechterlijke macht functioneert. Ik hoop dat dit vertrouwen gerechtvaardigd is, maar heb daar zelf veel twijfel over. Ieder van de hierboven beschreven feiten en omstandigheden zijn op zich waarschijnlijk onvoldoende aanleiding tot zorg. Ook bij eerdere presidenten zijn echt ook wel grenzen overschreden. Het is echter de opstapeling van alle feiten en omstandigheden die mij zorgen baart. Hij speelt met zijn continue grensoverschrijdende gedrag willens en wetens met vuur, zonder de indruk te wekken de consequenties daarvan te overzien. Gelet op zijn handelen in eerdere crisissituaties, valt ook niet in te schatten of Trump in staat is om, als de geest eenmaal uit de fles is, deze er ook weer in te (willen) krijgen. Het maakt eigenlijk niet uit of hij handelt uit een door zijn ego en persoonlijkheid gevoede onbeholpenheid (mentaal ongeschikt), of uit berekening, met een plan (politiek ongeschikt). Het resultaat is chaos. Is het Amerikaanse politieke systeem in staat daar mee om te gaan? Laten we hopen dat het niet zo ver komt dat en hij snel en definitief ontmaskerd wordt voor wat hij is: #unfit.

Dit alles onderstreept verder dat de regels van 1788, toen de grondwet werd geratificeerd, niet passen bij de complexiteit van de samenleving en politieke structuren anno nu. Het aanpassen van de grondwet aan onze tijd is, door de polarisatie van het politieke spectrum en door dogmatisme van alle bij de scheiding der machten betrokken partijen, een obstakel in het normaliseren van de verhoudingen. Vooralsnog lijkt mij dit een van de grootste kwetsbaarheden in het Amerikaanse democratische systeem en daarmee haar macht in de wereld.

Het ‘systeem’, nationaal zowel als internationaal, is naar mijn stellige overtuiging niet opgewassen tegen nog eens vier jaar Trump. Dit impliceert niet dat ik denk dat de Democraten met Joe Biden de beste tegenkandidaat hebben gepositioneerd. Het feit dat hij acht jaar vicepresident is geweest impliceert mijns inziens geenszins dat hij kwalificeert voor het ambt van president en zijn leeftijd van 77 jaar al helemaal niet. De beste reden om op Biden te stemmen is waarschijnlijk zijn running-mate Kamala Harris. Het is duidelijk dat zij de ervaring, het intellect en de hardheid bezit het ambt uit te oefenen. We kunnen slechts hopen dat het duo Biden-Harris, Trump en Pence op knock-out verslaat. Zo niet, dan gaan de Verenigde Staten een zeer zware toekomst tegemoet.

Een zeer onpresidentiële president