Sinds Rusland in 1991 officieel de ketens van het communisme afwierp is er, na een aanvankelijke verdere terugval in de economie met de daaraan gerelateerde indringende gevolgen voor haar burgers, veel veranderd in dat land. Het meest in het oog springende cijfer is wel dat de middenklasse gegroeid is van 8 miljoen mensen in 2000 tot 104 miljoen in 2012. Daarmee verdiende dit deel van de bevolking net iets meer van het totale in Rusland genoten inkomen dan de top 20% verdieners in dat land (48% vs. 47%). Dat is, gegeven de korte tijdsspanne waarin dit tot stand is gekomen, een enorme prestatie.
Deze toename in welvaart heeft geleid tot een verhoogd nationaal zelfbewustzijn en een toename in mobiliteit van geld en personen richting West Europa. Internet helpt de ogen verder te openen. Na een eeuwenlange onderdrukking door de aan de tsaren en communistische partij gelieerde elite, zijn de economische en sociale verhoudingen de afgelopen twee decennia, ondanks corruptie en rechtsonzekerheid, significant verbeterd. Deze toegenomen sociale en economische vrijheid heeft echter een keerzijde. Eenmaal hiervan geproefd is de weg terug lastig. Met minder zal men niet makkelijk genoegen nemen en dit is nu precies wat dreigt te gebeuren.
Ondanks de geleverde prestaties is ook Rusland niet immuun voor economische wetmatigheden die de groei beïnvloeden. Na een aanvankelijke vliegende start loopt Rusland nu aan tegen beperkingen die inherent zijn aan haar eigen volksaard. Een gebrek aan transparantie, consistentie en voorspelbaarheid breekt de maatschappij en de economie in toenemende mate op. Men accepteert de sociale beperkingen niet langer, zeker nu voorbeelden uit het buitenland laten zien dat het ook anders kan. Corruptie wordt in toenemende mate als een probleem ervaren en het gebrek aan rechtszekerheid kan op steeds minder sympathie rekenen. Wie meer te verliezen heeft, heeft meer behoefte aan werkende en eerlijke systemen. Kapitaaluitstroom en lage waarderingen van Russische bedrijven op de beurs zijn indicaties dat het bedrijfsleven onvoldoende vertrouwen heeft in een degelijk bestuur. De groei van de Russische economie is afgevlakt en volgens de laatste cijfers zelfs krimpende (-0,5% per 31 maart 2014), de inflatie ligt op een te hoog niveau en is stijgende (7,3% per 30 april 2014) en het consumentenvertrouwen wil maar niet positief worden.
Begin november 2013 bereikte de populariteit van president Poetin na matige cijfers gedurende een periode van twee jaar, een laagtepunt (61%). De laagste stand sinds juli 2000, kort na zijn aantreden. Sinds geruime tijd zijn er ook spanningen tussen Rusland en een aantal van haar voormalige satelliet landen uit het Sovjet tijdperk. Deze willen zo veel mogelijk op eigen benen staan en een op West-Europa gerichte koers volgen, maar feit is dat ze erg afhankelijk zijn van Rusland voor hun energie en uitvoer. Hoewel West-Europa op zich niet negatief staat tegenover een dergelijke toenadering, zijn er ook grote aarzelingen. Betreffende landen staan niet bekend om hun democratisch gehalte, integriteit en goed bestuur. Corruptie viert hoogtij en ook in de betreffende landen wordt dit als een steeds groter probleem ervaren. Dit leidt tot lastig te beheersen ontwikkelingen en vormt een risico voor geopolitieke verhoudingen. Toen in februari van dit jaar de Oekraïne zich door een volksopstand ontdeed van haar door Rusland gesteunde en tot op het bot corrupte president, was voor Poetin, mede gelet op het belang van de Krim voor Rusland, de maat vol. Een verdere aantasting van de invloedsfeer van Rusland na de door velen daar als vernederend ervaren afkalving van het post-Sovjet grondgebied was niet alleen onacceptabel maar ook een perfecte gelegenheid om van de politieke nood een deugd te maken. Een vreedzame en op redelijkheid geënte benadering was waarschijnlijk voor de internationale betrekkingen en betrouwbaarheid de meest aangewezen oplossing voor beslechting van deze problematiek geweest. Het zou echter binnenlands niet begrepen zijn en Poetin hebben weggezet als een zwakke, tot compromissen geneigde president. Wat zou er zijn overgebleven van de nationalistische retoriek en Rambo uitstraling van deze president? Een vijand van buitenaf is sinds mensenheugenis een beproefde populistische tactiek voor onder vuur liggende politici om tegenwind om te buigen in voordeel. Hier ligt dat niet anders, zeker gelet op de aarzelingen bij westerse mogendheden zich hier actief in te mengen. Poetin had, gezien zijn persoonlijkheid en optreden tot dusverre, geen keus en zocht, zij het enigszins verhuld, de aanval. Dit is volgens mij, zoals wel wordt gesteld, geen berekening, maar meer een onontkoombaar gevolg van het karakter en eigenbeeld van Poetin.
De vraag is echter of Poetin verstandig heeft gedaan zich te laten leiden door zijn instincten. Op korte termijn heeft hij weliswaar zijn populariteit substantieel weten op te krikken (in vier maanden tijd is deze gestegen naar 80%!), de vraag is echter wat het hem gaat kosten. Is er een weg terug zonder door de internationale gemeenschap te worden weggezet als een blaffende hond die (uiteindelijk) niet bijt of zal hij door zijn eigen volk verketterd worden als degene die hun inmiddels verbeterde levensstandaard weer heeft afgebroken? Een duivels dilemma waarin Poetin altijd aan het kortste eind trekt, maar waar hij voor het ontstaan, zelf verantwoordelijk is. Zeker is dat naarmate Poetin zich agressiever gaat opstellen, de sancties tegen Rusland meer mensen direct gaat raken. Nu al lijkt het erop dat de “westerse” sancties direct en indirect meer schade aanrichten dan aanvankelijk aangenomen. Voor een deel zullen deze onherroepelijk blijken te zijn. Rusland blijkt geen betrouwbare basis voor grootschalige kapitaalinvesteringen en afspraken moeten met een korrel zout worden genomen. Intussen is Europa er ook maar weer eens aan herinnerd dat het samen moet optrekken en een gezamenlijke energie- en defensiepolitiek moet volgen om zich weerbaar te kunnen opstellen ten opzichte van de grote buurman uit het oosten. Er zal nog een hoop water door de Wolga stromen voor Rusland internationaal weer gerehabiliteerd wordt.
Is dat dan alles? Nee, uiteraard niet. Deze crisis laat duidelijk zien dat Europa zeer kwetsbaar is voor en afhankelijk is van Rusland en dan met name wat betreft energie. Als dit conflict op de spits wordt gedreven, zal het onze economie zeker raken. We zullen daarom in toenemende mate zelf in onze energiebehoefte dienen te voorzien. Hierbij zullen alle opties op tafel moeten komen, inclusief het wederom vertrouwen op (veiliger) nucleaire oplossingen.
Daarnaast dienen we ons goed bewust te zijn van de gevoelens welke leven in Oost-Europa. Niet alleen die binnen voormalige satelliet staten van de Sovjet-Unie, maar vooral ook die bij Rusland zelf. Onze expansiedrift richting Oost-Europa –of dit nu op feiten is gebaseerd of slechts zo wordt gepercipieerd- ligt zeer gevoelig daar. We zullen een dialoog moeten starten hoe tot een verantwoorde structuur van samenwerking te komen en samen werken aan een zelfstandige Euro-Aziatische regio waarin goed bestuur, rechtszekerheid en democratie voldoende waarborgen bieden voor ieders veiligheid, economische en politieke onafhankelijkheid en respect jegens elkaar. Of daarin plaats is voor politici als Poetin lijkt vooralsnog zeer onwaarschijnlijk.