Facebook is een socialemediaplatform met 2 miljard gebruikers en een dekking die grote delen van de wereld beslaat (China en Rusland gebruiken eigen(talige) socialemedia-apps). Op dit platform delen gebruikers hun meest intieme, uitzinnige en/of onbenullige momenten en ervaringen. Aleksandr Kogan is een wetenschapper verbonden aan de University of Cambridge die de invloed van sociale media op de samenleving bestudeert. Cambridge Analytica is een politiek consultancybedrijf dat zich specialiseert in datamining, data-analyse en strategische communicatie rond verkiezingen. De combinatie hiervan is een explosief mengsel dat, in de verkeerde handen, de democratie tot in haar wortels aantast.
De geschiedenis van Facebook is er niet een die vertrouwen inboezemt als het gaat om haar trackrecord rond de bescherming van de privacy van haar gebruikers. Het verdienmodel van het socialemediabedrijf is altijd bovengeschikt geweest aan de belangen van haar gebruikers. Algemene voorwaarden zijn voor de gemiddelde gebruiker te complex en mogelijkheden tot het verruimen of juist beperken van toegang tot data en vrienden is te diffuus om goede controle te hebben over de wijze waarop Facebook met de door de gebruiker geposte informatie omgaat. Zo kritisch als de Nederlander is op de overheid als het gaat om haar privacy (kijk alleen maar naar de uitslag van het referendum over de Sleepwet), zo slordig is hij als het gaat om zijn gebruik van sociale media (Facebook kent in Nederland 9,5 miljoen geregistreerde gebruikers). Dit is onwerkelijk en redelijk bizar.
De (Nederlandse) overheid heeft, behoudens in strikt gedefinieerde situaties en binnen democratisch bewaakte grenzen, geen belang bij het inbreken op de privacy van haar burgers. Dit belang heeft een organisatie als Facebook wel, 24 uur per dag, het hele jaar rond. Het vormt de basis van haar verdienmodel met een jaarlijkse omzet van $40,6 miljard en $15,9 miljard winst (2017)! We hebben het hier over het uitmelken van alle data die de gebruikers van Facebook achterlaten op dit medium, hetzij door verkoop daarvan aan derden, dan wel door het genereren van op de gebruiker gerichte reclame. Het zal duidelijk zijn dat Facebook er belang bij heeft dat gebruikers hun privacyinstellingen zo laagdrempelig mogelijk instellen. Deze profielen hebben waarde voor adverteerders en andere belangstellenden (zoals politieke belangengroepen) en zijn als zodanig de economische kurk waarop Facebook en andere soortgelijke bedrijven (Twitter, Google, etc.) drijven.
Aleksandr Kogan
Alexandr Kogan is een onderzoeker aan de University of Cambridge en verbonden aan de psychologiefaculteit. Deze faculteit houdt zich onder andere bezig met psychometrie, de wetenschap die technieken onderzoekt die psychologische fenomenen zoals kennis, vaardigheden, attituden, eigenschappen en persoonskenmerken meet. Kogan heeft zijn kennis en vaardigheden beschikbaar gesteld aan Cambridge Analytica (waarover later meer).
E-mail van Alexandr Kogan aan de latere klokkenluider Christian Wylie van Cambridge Analytica
Inmiddels zegt Kogan het slachtoffer te zijn van een lastercampagne, maar feit is dat uit een door hem verstuurde e-mail blijkt dat hij beschikte over technieken die vergaande voorspellingen doen over iemands persoonlijkheid, politieke voorkeur en interesse (militarisme, occultisme, belangstelling, goedgelovigheid). Hiervoor worden algoritmes gebruikt, wiskundige instructies die op basis van hetgeen je op Facebook plaatst, informatie categoriseren in profielen waarin genoemde persoonlijkheidskenmerken kunnen worden vastgelegd. Betreffende kenmerken werden verzameld door een door Kogan ontwikkelde app (This is your digital life) die in eerste instantie onder circa 270.000 Facebookgebruikers was verspreid en waar zij hun medewerking aan hadden verleend. Via deze app was het echter ook mogelijk om toegang te krijgen tot alle contacten van de 270.000 deelnemers, zónder dat deze contacten daar zelf toestemming voor hadden gegeven. Hierdoor was het uiteindelijk mogelijk om van 87 miljoen Facebookgebruikers ruwe profielen op te bouwen. Hiervan waren er kennelijk circa 30 miljoen voldoende specifiek om deze te kunnen herleiden naar individuele personen en psychologische profielen.
Cambridge Analytica
Cambridge Analytica is het resultaat van de wens van de Republikein en rechtsconservatieve ideoloog Robert Mercer om meer ‘strategische’ sturing te kunnen geven aan de uitkomst van de verkiezingen. In eerste instantie was het de bedoeling dat senator Ted Cruz hiervan de begunstigde zou zijn, maar toen deze het in de strijd om de Republikeinse nominatie ruim aflegde tegen Donald Trump, verschoof de steun van Mercer naar Trump. In augustus 2016 zou Mercers adviseur Steve Bannon de directeur van Trumps presidentiële verkiezingscampagne worden. Cambridge Analytica is in 2013 opgericht door de Britse SCL Group (gespecialiseerd in gedragsonderzoek en strategische communicatie) met $15 miljoen financiering van Mercer en een belofte aan Bannon dat er ‘tools’ ontwikkeld zouden worden om psychologische profielen van Amerikaanse kiezers te lezen en hun gedrag met gerichte propaganda te beïnvloeden. Bannon werd meteen vice-president van de onderneming, hoewel naar het schijnt Cambridge Analytica veel werk, zo niet alles, uitbesteedde aan SCL Group.
Pas toen Cambridge Analytica kon beschikken over de gegevens die via de app van Kogan uit de Facebookdata konden worden getrokken, kon zij de aan Mercer en Bannon gedane belofte waarmaken. De database met naar individuen te herleiden persoonskenmerken kon nu worden ingezet om met gerichte boodschappen potentiële kiezers te beïnvloeden en politiek te misleiden. Cambridge Analytica heeft zich op deze wijze in ieder geval ‘bemoeid’ met de ‘midterm’-verkiezingen in de Verenigde Staten in 2014, de presidentsverkiezingen in 2016 en het Brexit-referendum. Cambridge Analytica schaamt zich niet voor de rol die zij speelt bij het beïnvloeden van het politieke proces. Op haar website wordt een aantal van haar cliënten met naam en toenaam genoemd.
Saillant detail hierbij is dat ook de Political Action Committee (PAC) van John Bolton, de recent door Trump benoemde Nationale Veiligheidsadviseur, voorkomt op deze lijst op de website van Cambridge Analytica. De conservatief-nationalistische John Bolton ondersteunde met zijn PAC een aantal gelijkgestemde republikeinse politici bij hun verkiezingsstrijd en heeft blijkens diverse verplichte campagnerapportages sinds 2014 tenminste $1,1 miljoen aan Cambridge Analytica betaald voor haar diensten.
Wat heeft het allemaal opgeleverd?
Facebook heeft inmiddels bij monde van Mark Zuckerberg toegegeven nalatig te zijn geweest in het beschermen van de persoonlijke data van 87 miljoen van haar gebruikers. Kogan en Cambridge Analytica ontkennen vooralsnog iets fout te hebben gedaan. De klokkenluider die deze affaire aan het licht heeft gebracht, Christopher Wylie (mede-oprichter van Cambridge Analytica, nauw betrokken bij het project om Facebookdata om te zetten in bruikbare profielen) beschikt echter over voldoende documenten, e-mails en kennis van zaken dat zijn beweringen zeer serieus genomen moeten worden. Vooralsnog zien parlementariërs en regeringen aan beide zijden van de Atlantische Oceaan genoeg aanwijzingen in de berichtgeving hierover om Facebook en Cambridge Analytica stevig aan de tand te gaan voelen.
Hoewel de vraag feitelijk niet is te beantwoorden, wil ik hem toch stellen: hoe zou de uitkomst van de presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten en het Brexit-referendum zijn geweest indien Cambridge Analytica daar niet bij betrokken zou zijn geweest? Bij beide verkiezingen waren de marges voldoende smal om te mogen aannemen dat het gericht verspreiden van desinformatie een beslissende invloed kan hebben gehad op de uitkomst.
Het verschil tussen winnen en verliezen van ‘Leave’ en ‘Remain’ in het Brexit-referendum was uiteindelijk 634.751 stemmen (1,9% van de uitgebrachte stemmen). Bij de Amerikaanse presidentsverkiezing in 2016 waren de marges nog veel kleiner. In drie belangrijke staten die bij de voorlaatste verkiezingen nog democratisch stemden maar nu republikeins, was het verschil tussen winst en verlies minder dan één procent. Trump won Florida (29 kiesmannen) met 1,2% voorsprong (bij 56.456 minder stemmen (0,62%) had Clinton daar gewonnen). In Pennsylvania (20 kiesmannen) waren de verschillen nog kleiner: met 32.147 stemmen minder (0,55%) voor Trump, had Clinton gewonnen. Het kleinst was het verschil in Michigan (16 kiesmannen): had Clinton daar 5.352 stemmen meer behaald (0,12%), dan had zij Trump verslagen. Florida en Michigan zijn samen goed voor 45 kiesmannen. Uiteindelijk maakten 61.809 stemmen (slechts 0,048% van alle op Trump en Clinton tezamen uitgebrachte stemmen!) het verschil tussen Trump of Clinton als president. Het is wat mij betreft zeer aannemelijk dat de interventies van Cambridge Analytica het huidige resultaat beslissend hebben beïnvloed.
Implicaties
Zowel de uitkomst van het Brexit-referendum als de verkiezing van Trump als president van de Verenigde Staten hebben verstrekkende gevolgen voor de politiek. Niet alleen in het heden, maar zeer waarschijnlijk ook in de (verre?) toekomst. Bij beide uitkomsten (Trump en Brexit) hebben oudere, overwegend witte mannen een doorslaggevende rol gespeeld in de uiteindelijke verkiezingsuitslag. Door Cambridge Analytica is door op deze doelgroep persoonlijk toegesneden boodschappen, zwaar op de conservatief-nationalistische kaart gespeeld. Ten behoeve van de Brexit zowel als bij presidentskandidaat Trump is een beeld gecreëerd dat vroeger alles beter was; dat krachtig leiderschap de weg naar een betere toekomst zou bereiden en dat de soevereiniteit en/of de eigen rol in de wereld veiliggesteld zou worden als vóór Trump respectievelijk vóór de Brexit gestemd zou worden.
Afgezien van juridische gevolgen (schendingen van privacy- en campagneregels) van het stelen van persoonlijke informatie (‘hacken’) van gebruikers van sociale media, is het compleet ongehoord dat persoonlijke Facebookdata ongevraagd en ongecontroleerd worden gebruikt om kiezers gericht te benaderen met op hun denkbeelden toegesneden propaganda. Cambridge Analytica schroomt hierbij bovendien niet om op grote schaal desinformatie (‘fake-news’) te verspreiden om de doelstellingen van haar klanten, zoals multimiljonair Robert Mercer en de PAC van John Bolton, te dienen. Het is in dit verband veelzeggend en tegelijkertijd extreem cynisch, dat Trump het ‘morele’ eigenaarschap van de term ‘fake-news’ naar zich toe heeft getrokken om hiermee zijn tegenstanders op dit vlak vooraf het gras voor de voeten weg te maaien.
De toekomst en de kwaliteit van de democratie is zeer ongewis als de Cambridge Analytica-formule, als ware het een nieuw soort doping, de politiek gaat beheersen. Kiezers worden dan onbewuste uitvoerders van een misselijkmakende en gemanipuleerde tombola om de politieke macht. Hoe weten zij überhaupt dat ze gerichte slachtoffers zijn van dubieuze praktijken, hoe kunnen ze nog in vrijheid en onafhankelijkheid hun keus bepalen als zij ongevraagd en onwetend vergiftigd worden met desinformatie?
Het wordt tijd serieus na te denken over de wijze waarop we onze democratie kunnen beschermen tegen hen die met gebruikmaking van ongeoorloofde middelen invloed proberen te krijgen op het politieke proces. Ervan wegkijken is geen optie. En hoewel onbedoeld, spelen socialemediabedrijven hierbij een essentiële en faciliterende rol. Dit brengt een verantwoordelijkheid met zich mee die zij niet langer mogen en kunnen ontlopen. Los van het feit dat het met de bescherming van persoonsgegevens en de privacy op deze platformen slecht geregeld is, wordt via het berichtenverkeer op deze media bovendien ook verkiezingsmanipulatie mogelijk gemaakt. In de commotie rond Cambridge Analytica en de door hen gepleegde datahacks (wat in zichzelf op grond van huidige wetgeving al strafbaar is), is buiten beeld geraakt dat platforms als Facebook door Cambridge Analytica (en mogelijk anderen) ook gebruikt worden om verkiezingen te manipuleren met de gegevens die ze met die hacks hebben buitgemaakt. Op deze wijze komt er wel heel weinig terecht van de missie van Facebook om mensen te verbinden. Deze manipulatie is politieke doping en moet gestopt worden. Valsspelers moeten de middelen en mogelijkheden ontnomen worden om met hun obscure spelletjes de politieke macht naar zich toe te trekken.
Waarschijnlijk omdat de techniek altijd op de praktijk vooruitloopt is het met de bestrijding van dit soort manipulatie en de strafbaarheidsstelling hiervan nog slecht gesteld. Voor overheden zal het lastig zijn om sluitende wetteksten te formuleren om degenen die verkiezingen manipuleren te kunnen pakken en veroordeeld te krijgen. De moeizame, kostbare en vaak vruchteloze strijd tegen bijvoorbeeld witteboordencriminaliteit is hier een illustratie van. Om die reden geloof ik meer in het aanspreken van de socialemediabedrijven op hun eigen verantwoordelijkheden door hen juridisch verantwoordelijk te maken voor het (onomstotelijk vastgesteld) gebruik van hun netwerken door manipulerende bedrijven en/of personen en op overtredingen fikse geldboetes te zetten. Zo hoeft niet bewezen te worden wie gemanipuleerd heeft, maar kan volstaan worden met de vaststelling dat het socialemediabedrijf hiervoor is gebruikt. Het is aan de socialemediabedrijven zelf om het gebruik van hun netwerken zodanig te reguleren en te beheersen dat voorkomen wordt dat daarvan in een verkiezingsstrijd (en liefst ook daarbuiten) manipulatief misbruik van wordt gemaakt en de democratie in haar kern wordt aangetast.