Wat is er de afgelopen decennia misgegaan in de wijze waarop menig burger in westerse democratieën zijn relatie met de overheid en het gezag is gaan ervaren? Het valt niet te ontkennen dat er een diepe kloof is ontstaan tussen enerzijds die burgers en anderzijds degenen die zijn gekozen hen te vertegenwoordigen, zij die hen besturen en de rechters die het recht uitleggen en toepassen. Er zijn politici die erop uit zijn deze kloof te vergroten en het vertrouwen in de rechtsstaat te ondermijnen. Zover mag het niet komen.
De tirannie van het eigen gelijk
In toenemende mate blijkt de kloof tussen politiek en burger gevaarlijk groot te worden en destabiliserend te werken. Het trekt een nieuwe lichting gelukzoekers de politiek in die claimen de democratie te gaan redden en die zich trachten te profileren als ‘Neerlands Hoop in Bange Dagen’.
Wij hebben de afgelopen weken kunnen meemaken dat er een politieke partij opgericht is die zich als enig doel stelt het doorgeefluik van de volkswil te zijn. Deze volkswil moet door kleine en veelvuldige internetenquêtes leidend worden voor het stemgedrag van de Kamerleden van deze partij (indien gekozen). De volkswil bijvoorbeeld van burgers die cultureel zeer geëngageerd of gek van voetbal zijn én wensen dat de hele samenleving fors meebetaalt aan hun theater-, concert- of stadionbezoek. Of de volkswil van burgers die zich al sigaretten rokend, zich een obesitas etend en/of zich een coma zuipend door het leven slepen én wensen dat het eigen risico in de zorg wordt afgeschaft. ‘Het volk’ kent als het er echt om gaat uiteindelijk maar één belang en dat is het eigenbelang. Net zo goed als je niet moet willen dat een absoluut vorst of dictator het land bestuurt, moet je ‘het volk’ niet vragen zichzelf te besturen. ‘Het volk’ als abstracte eenheid bestaat niet. Eenheid van mening is een illusie.
Toen Geert Wilders reageerde op zijn vonnis in het ‘minder-minder’ proces, waren de rechters volgens hem niet op basis van juridische argumenten tot hun oordeel gekomen, maar lieten zij zich leiden door hun haat jegens de PVV. Dit is een ernstig verwijt, maar het staat helaas niet op zichzelf. Hij pleit al langer voor het om de vijf jaar ‘herkeuren’ van rechters. Buiten onze landsgrenzen is het al niet beter gesteld. Een deel van de Britse media zette de Supreme Court na hun uitspraak over de Brexit (op de vraag of dat wel of niet kan zonder toestemming van het parlement) weg als ‘Enemies of the People’. Donald Trump betwist het beoordelingsvermogen van rechters op grond van hun ras. In Polen wordt het grondwettelijk hof tot spreekbuis van de regering omgevormd. Onafhankelijke rechtspraak is de hoeksteen van iedere rechtsstaat. Deze ongefundeerd in twijfel trekken alleen omdat je (het risico loopt dat je) niet gelijk krijgt, is extreem gevaarlijk en doet weinig goeds vermoeden over het rechtstatelijke gehalte van degenen die deze uitspraken doen.
Willens en wetens wekt Wilders bij zijn achterban de indruk dat instituties als regering, parlement of rechterlijke macht er niet toe doen. Dat deze bestierd worden door een ‘elite’ van ‘zakkenvullers’ en ‘nietsnutten’. Dat er maar wat wordt gekonkeld in de achterkamers van een ‘nepparlement’ en dat we leven in ‘een ziek land’. Hij ondermijnt dezelfde instituties waar hij, als gekozen parlementariër, zelf deel van uitmaakt en na de verkiezingen zelfs de rol van minister-president van zou willen vervullen. Hoe zal minister-president Wilders als bestuurder omgaan met dat nepparlement en die PVV-haters waar hij de rechterlijke macht voor houdt? Hoe sterk zal hij zich maken voor minderheden? Is onder zijn leiderschap de rechtsstaat in staat zichzelf te beschermen?
Wat is het probleem?
Politici aan de uiteinden van het politieke spectrum laden de verdenking op zich dat zij aansturen op een bestuur door het volk (uiteraard met henzelf als spreekbuis daarvan!). Zij laten door hun uitingen blijken dat zij weinig op hebben met de scheiding der machten die eigen is aan ons huidige staatsbestel. Zij hollen hiermee potentieel de rechtsstaat uit. De rechtsstaat is gegrond op het principe dat tegenkracht nodig is om het politieke en sociale systeem eerlijk en in balans te houden. Een moderne rechtsstaat is een staat waarin de macht gereguleerd en beperkt wordt door het recht. Parlementariërs, presidenten, ministers, rechters maar ook burgers zijn allen, ieder vanuit hun eigen verantwoordelijkheid, onderdeel van de macht maar zijn tegelijkertijd binnen het raamwerk van het recht verantwoording schuldig voor hun handelen. Parlementariërs aan de kiezer, bestuurders aan het parlement, rechters aan het recht en iedereen aan de wet.
De rechtsstaat loopt gevaar als het eigenbelang van de burger de boventoon gaat voeren in beslissingen over wat goed of slecht is voor de samenleving. Dit is ook zo indien het oordeel van rechters door politici niet geaccepteerd wordt als deze hen onwelgevallig zijn. Niet anders is het als democratisch gekozen volksvertegenwoordigers en de regering zonder enige argumentatie worden weggezet als achterbaks, kladlopers en/of corrupt. Politici die zich hiertoe verlagen spelen bewust met vuur. Onderbouwen doen zij hun uitspraken niet, zij provoceren opzettelijk en vermijden een constructieve en open dialoog. Zij zijn erop uit het vertrouwen in de instituties van de rechtsstaat te ondermijnen en daarmee de samenleving te destabiliseren. De geschiedenis laat zien waar dat toe leiden kan. ‘Sterke leiders’ (zijzelf of anderen) vullen de ontstane leemten op en profileren zich als redders in nood. Deze leiders zijn valse profeten die hun mening tot absolute waarheid verheffen en feiten neerzetten als meningen. Soms verwerven deze ‘profeten’ een zekere sterstatus en vergaren ze een grote aanhang. Zij dragen dan namen als Vladimir Lenin, Adolf Hitler, Hugo Chavez of Ruhollah Khomeini. Eenmaal aan de macht ontstaat er een monopolie op de waarheid en wordt pluriformiteit met alle mogelijke middelen bestreden.
Het probleem is dus dat de pijlers van de rechtsstaat aangetast worden en het vertrouwen daarin planmatig wordt ondergraven. We leven in een twittercratie (Wilders, Trump …) waarin in minder dan 140 letters alles politiek wordt gemaakt en ieder item wordt aangegrepen om de ondeugdelijkheid van het systeem ‘aan te tonen’.
Verdedig de rechtsstaat!
Anders dan Gert-Jan Segers (fractievoorzitter ChristenUnie, NRC van 15 december 2016) bepleit, denk ik dat meer beschaving alleen, niet voldoende is om de rechtsstaat te redden van Wilders en andere populistische politici. Het wordt tijd voor het besef hoe belangrijk de rechtsstaat eigenlijk is. Te lang hebben we gedaan of deze vanzelfsprekend is en niet verdedigd hoeft te worden. Luceberts observatie dat “alles van waarde weerloos is” geldt zeer zeker ook voor de rechtsstaat. Het bestaat alleen bij de gratie van de overtuiging dat de scheiding der machten voor iedereen het beste resultaat oplevert. Er zijn genoeg voorbeelden uit de moderne wereldgeschiedenis die inzichtelijk maken wat er op het spel staat als tegenkracht monddood gemaakt wordt (soms zelfs met democratische middelen!) en de rechtsstaat zich niet verweren kan tegen de willekeur van de volkswil, manipulatieve dictators en/of gewiekste charlatans.
Wij moeten bereid zijn te vechten voor de overtuiging dat tegenkracht binnen een samenleving en dus de rechtsstaat belangrijk is. Deze overtuiging richt zich niet alleen tot gezagsdragers, maar geldt voor ieder lid van onze maatschappij. Het begrip rechtsstaat impliceert naar mijn mening niet alleen dat overheidsgezag onderworpen is aan het recht, maar veronderstelt ook dat er een moreel bewustzijn is dat het handelen van burgers onderling, van burgers tegenover de staat en dat van de staat jegens haar burgers beheerst. Het kan niet zo zijn dat degenen die we binnen de rechtsstaat beschermen, deze bescherming misbruiken voor eigen gewin of bijbehorende plichten verzaken. Dit geldt voor politici, maar ook voor de allerrijksten, de allerarmsten, bedrijven, werknemers, flexwerkers, uitkeringstrekkers, gepensioneerden, asielzoekers, migranten en anderen. Kortom, het geldt voor iedereen. Belasting betalen, kinderen stimuleren hun best te doen op school, participeren in de maatschappij, je informeren over politiek belangrijke zaken, integreren, verantwoordelijkheid nemen voor je eigen toekomst …. het hoort er allemaal bij. Het besef dat een samenleving niet alleen een optelsom is van rechten, maar ook plichten en verantwoordelijkheden met zich meebrengt is cruciaal voor het goed functioneren daarvan.
Maak de rechtsstaat tastbaar (ook in zijn beperkingen)
Pas als iedereen zich voldoende beschermd weet en zich tegelijkertijd bewust is van zijn of haar plichten, zal het vertrouwen in het systeem kunnen groeien. Het dilemma hierbij is, dat we leven in een pluriforme samenleving. De behoefte aan en soms noodzaak tot bescherming van de een, is nu eenmaal anders dan de behoefte van een ander op dat vlak. In die zin dienen we ons goed te beseffen dat er geen enkele oplossing is die iedereen 100% bevredigt en dat de rechtsstaat niet vrijblijvend is. Dit impliceert dat we zullen moeten accepteren dat ook in de rechtsstaat imperfectie ingebakken is en dat compromissen noodzakelijk zijn. Zonder deze notie is de rechtsstaat aangeschoten wild en kwetsbaar. Om te voorkomen dat het zover komt:
- zal het onderwijs over het belang, de werking, maar ook de beperkingen van de rechtsstaat een net zo'n belangrijke plek op school moeten krijgen als het taal- en rekenonderwijs;
- zou de Raad van State bij ieder advies over een wetsontwerp moeten vaststellen hoe het voorstel bijdraagt aan de versterking van en het vertrouwen in de rechtsstaat. Hierbij dient ze niet alleen de rechten van burgers te betrekken, maar ook hun plichten jegens elkaar en naar de maatschappij;
- zullen politici, beter dan nu wellicht het geval is, zich bewust dienen te tonen van het feit dat zij verantwoordelijkheid dragen voor gewekte, maar onmogelijk te realiseren verwachtingen. Slagen zij daar niet in, dan wordt de deur opengesteld voor degenen die aan de flanken van het politieke bedrijf, vrij kunnen schieten op degenen die (wel) bestuurlijke verantwoordelijk hebben gedragen.
Het duurt wel voor hier enig resultaat bereikt is. Op korte termijn ligt hier primair een verantwoordelijkheid voor de media en de politiek. Zij kunnen niet achter de waan of tweet van de dag aan blijven lopen. Sta op en doe iets!
Uiteindelijk gaat het erom valse profeten wind uit de zeilen te nemen, ons te focussen op het overbruggen van dilemma’s in plaats van ruimte te geven aan zogenaamd simpele oplossingen en om de discussie over de waarde van de rechtsstaat levend te houden. Dat zou een enorme stap vooruit zijn en is belangrijk voor het besef dat onze vrijheid uniek en belangrijk is maar niet vrijblijvend, en dus verantwoordelijkheid met zich brengt.