Speelveld

Zoals zo vaak zijn de intenties welke ten grondslag liggen aan programma’s als PRISM helaas noodzakelijk en waarschijnlijk oprecht. Een samenleving als de onze heeft behoefte aan ordening, veiligheid en voorspelbaarheid. Iedere inbreuk daarop leidt tot onzekerheid, chaos en verlies aan waarde. Een gemiddelde journaal uitzending is voldoende om je te doen beseffen dat de voorbeelden uit de wereld om ons heen, vooralsnog geen alternatieven opleveren welke de moeite van het overwegen waard zijn.

Het doel is denk ik duidelijk. We willen ons veilig kunnen voelen en onze samenleving en sociaal-economisch systeem beschermen tegen hen die daar met misdaad, terrorisme of door gerichte ontwrichting een inbreuk op willen maken. Met het onderkennen van het doel, is echter nog niets gezegd over het in te zetten middel. Onze wens beschermd te worden tegen een boze en soms opportunistische buitenwereld, dient niet te leiden tot een totalitair systeem van het “Orwelliaanse” soort. Een overheid namelijk, welke we in al zijn verschijningsvormen en subdivisies als meegluurders dienen te tolereren en waarbij we het risico lopen en bang moeten zijn ons te moeten verantwoorden voor onze daden en afwijkende gedachten voor zover deze niet stroken met die van het bevoegd gezag.

Het recht op bescherming van de persoonlijk levenssfeer is geen loos ideaal. Het komt voort uit een lange geschiedenis met afgrijselijke voorbeelden waarin mensen om hun denken en doen zijn verketterd, gemarteld en gemarginaliseerd. Vervolgd door andere mensen, die vaak nog eens uit (naar de maatstaven van die tijd) respectabele omgevingen afkomstig waren, mooie opleidingen hadden en/of op enig moment democratisch gelegitimeerd waren. Macht heeft (te) vaak geen goede invloed op mensen en er zijn helaas voldoende voorbeelden, ook uit de recente geschiedenis, die deze stelling bevestigen en welke het onmogelijk maakt ongeclausuleerd te vertrouwen op wat het “systeem” met ons voor heeft. Macht dient te worden gecontroleerd.

Veiligheid

Tegelijkertijd vervult macht ook een rol in het beschermen van burgers. Het monopolie hiervan ligt bij de staat en dit is voorwaar geen makkelijke of loze verantwoordelijkheid. Men moet er niet aan denken wat er gebeurt als er geen centrale handhaving is van het gezag of iedereen afzonderlijk of bepaalde groepen voor zich, zijn/hun veiligheid ging handhaven, bevechten en/of inkopen.

Ieder land geeft hier op een eigen wijze invulling in. De Verenigde Staten bijvoorbeeld, gaan hier erg ver in. De onthullingen van Edward Snowden zijn, hoewel opzienbarend, minder verassend dan je zou verwachten. Uit door de regering Obama aan het Congres verstrekte informatie blijkt dat alleen al 5 miljoen mensen (ca.1,5% van de totale bevolking!) betrokken zijn bij het in enige vorm verwerken van staatsgevoelige informatie. Van dat aantal is weer 1,4 miljoen actief bij het verwerken van “Top Secret” materiaal, waarvan weer 0,5 miljoen, mensen als Edward Snowden, werken bij private partijen (zie grafiek). Deze cijfers zijn derhalve exclusief douane, politie of leger inzet in het kader van de veiligheid.

Als het al lastig is 100% vertrouwen te hebben in de integriteit en de daaraan ondersteunende processen van de overheid, hoe moeilijk is het dan om dat te hebben in 5 miljoen individuele mensen (waarvan meer dan 20% bij externe partijen) met ieder hun eigen wereldbeelden, frustraties en problemen? Schiet het “veiligheidsdenken” niet door? Je moet je afvragen of (i) het gebruik van “externen” voor dit doel gerechtvaardigd is, maar ook (ii) of een systeem wat 5 miljoen mensen nodig heeft om 380 miljoen mensen veiligheid te bieden sociaal aanvaardbaar is, economisch verantwoord en qua uitkomst functioneel is (als je alleen uitgaat van een gemiddelde salarispost van $75.000 per FTE, dus hardware zoals gebouwen en IT niet mee telt, dan kom je al uit op een kostenpost van $375 miljard per jaar!).

Persoonlijke levenssfeer

We zagen hiervoor al dat het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer een noodzakelijke en essentiële voorwaarde is om in echte vrijheid te kunnen leven, in balans te zijn met onze omgeving en onafhankelijk te zijn van hen die aan de knoppen zitten van “het systeem”. Het is een onverbrekelijke schakel in het systeem wat onze rechtsstaat uitmaakt. Zonder rechtsstaat en dus gelegitimeerde staatsmacht, is geen bescherming van de persoonlijke levenssfeer mogelijk.

De rechtsstaat is een staat waarin overheidsmacht aan banden wordt gelegd door het recht en waar burgers beschermd worden tegen een overheid of een functionaris daarvan, die zijn macht misbruikt. In een rechtstaat heerst een evenwicht tussen een “teveel” en een “tekort” aan regels en kunnen wetten de inhoudelijke toets der kritiek doorstaan. Daarbij is de interpretatie van een teveel en een tekort aan regels en de inhoud daarvan onderworpen aan het oordeel van een democratisch gekozen volksvertegenwoordiging.

Een onafhankelijk benoemde rechterlijke macht oordeelt vervolgens in voorkomende gevallen over de toepassing van die regels. Als sluitstuk van dit systeem en in zekere zin het vierde wiel aan de wagen van de “trias politica”, zijn er ook nog de media, welke een belangrijke rol kunnen spelen in het afdwingen van transparantie, waarheidsvinding alsmede het informeren van het publiek. Dit stelsel van elkaar controlerende functies, maakt onze samenleving uniek en zeer het beschermen waard.

Werkbaar perspectief?

We hebben te maken met twee waarden die beide beschermd moeten worden en welke beide liggen op het snijvlak van vertrouwen welke wij als burgers stellen in de overheid. Enerzijds willen wij dat de overheid onze persoonlijke levenssfeer eerbiedigt, anderzijds wensen we dat de overheid ons beschermt tegen al hetgeen dat en degenen die onze veiligheid en onze samenleving aantast(en). Dit is met de huidige mobiliteit, verschillen in levensstandaarden, ideologieën alsmede toegang tot beschikbare kennis en technologie een enorm dilemma.

Wat nu? Hoe deze werelden met elkaar te verenigen? Het is voor mij helder dat onze tijd vraagt om bevoegdheden voor overheden om ons te beschermen tegen inbreuken op onze rechtstaat en ons sociaal-economisch systeem. Ook valt mijns inziens niet te ontkomen aan het feit dat deze taak niet in openheid plaats kan vinden. Dit mag echter niet ten koste gaan van een ongeoorloofde aantasting van de persoonlijke levenssfeer van goedwillende en rechtschapen burgers. Dit vraagt om een kader waarbinnen dit alles plaats kan vinden:

waar omstandigheden dit vragen (opsporing, voorkoming of bewijsvoering) mag na (!) verkregen rechterlijke toetsing en door hiertoe goed opgeleide, en deugdelijk gemonitorde opsporingsambtenaren binnen een effectief werkend en gecontroleerd systeem nader persoonsgericht onderzoek worden gedaan;
overheden mogen toegang hebben tot en beschikken over niet (direct) tot personen herleidbare meta data om op ontdekking gerichte analyses toe te passen;
betreffende rechtelijke beslissingen dienen in verkorte vorm op voor Nederlandse ingezetenen via DigiD of soortgelijk kanaal kenbaar en via een onafhankelijke instantie toetsbaar te zijn;
het op ongeoorloofde wijze verkrijgen en gebruik maken van informatie door een opsporingsambtenaar in het kader van de onder (1) of (2) uitgeoefende taak is strafbaar als zwaar ambtsmisdrijf;
het voorstaande is van overeenkomstige toepassing op buitenlandse opsporings- en inlichtingendiensten;
telkens wanneer media berichten over personen voorafgaande aan of bij contacten van opsporingsautoriteiten met die personen in het kader van (ii), dient onderzocht te worden of opsporingsambtenaren “gelekt” hebben, en staande het onderzoek dient/dienen betreffende ambtena(a)r(en) van de betreffende zaak gehaald te worden.

Inbreuken op de persoonlijke levenssfeer en aantasting van de goede naam en faam van ingezetenen zijn ernstig maar kunnen in het kader van de bescherming van de samenleving gerechtvaardigd zijn. Mensen moeten er op hun beurt op kunnen vertrouwen dat er voldoende “check’s and balances” zijn die hen tegen misbruik beschermen. In het hierboven weergeven kader geef ik een eerste aanzet welke beoogt die beide werelden met elkaar te verenigen en een katalysator kan zijn tot een verdere discussie op dit punt.

Veiligheid en persoonlijke levenssfeer. Op zoek naar een werkbaar perspectief.