Rond het millennium hebben zich belangrijke ontwikkelingen voorgedaan die van grote invloed zijn geweest op het huidige politiek-sociale klimaat in grote delen van de wereld, waaronder zeker ook in de westerse democratieën.

De ondergang van het 'hardcore' communisme in de Sovjet-Unie en China, 9/11 alsmede de opkomst van het internet, mobiele telefonie en de daaraan gerelateerde diensten, het zijn allemaal gebeurtenissen die enerzijds het gevolg waren van ontwikkelingen in de periode daarvoor, maar anderzijds weer een startpunt vormden voor een dynamiek die zich inmiddels lastig laat overzien, begrijpen, laat staan beheersen. Verwikkelingen die direct of indirect weer tot een veelheid aan initiatieven en ontwikkelingen hebben geleid: de uitbreiding van de Europese Unie richting het (zuid)oosten, de invoering van de Euro, de terreur van de extremistische islam, het uit de rails lopen van het kapitalistische systeem met als gevolg de complete ontwrichting van staatsfinanciën in menig land, omverwerping van militaire machtsstructuren in de Arabische wereld, migratiegolven vanuit het Midden-Oosten, Afrika en Latijns-Amerika richting het rijke westen. Ze hebben alle een niet te onderschatten invloed gehad op het leven van nagenoeg iedereen op onze planeet. Voor de meeste, zo niet alle van deze ontwikkelingen geldt dat velen het gevoel hebben dat het ze is overkomen, er geen greep op hebben of het niet kunnen begrijpen.

Dit alles voedt een gevoel van onzekerheid en onbehagen. De opkomst van internet, mobiele telefonie en sociale media droegen en dragen er vervolgens toe bij dat nieuws snel rondgaat en onvolledig, ongefilterd en zonder enige context of duiding de massa bereikt. Angst, verontwaardiging en de behoefte aan duidelijkheid leiden ertoe dat zondebokken snel gevonden zijn, sentimenten snel bepaald worden en 'conclusies' in de publieke opinie vaak al vaststaan voordat nuance, feiten en omstandigheden een kans hebben gehad bij te dragen aan een gefundeerde en evenwichtige oordeelsvorming. Door de snelheid waarmee het nieuws zich verplaatst is de politiek in veel gevallen het initiatief kwijtgeraakt in de beeldvorming en zal ze moeten reageren op de inmiddels reeds gevestigde publieke opinie. Als reactie hierop wordt door menig politicus dankbaar gebruik gemaakt van de mogelijkheid politiek opportunisme te bedrijven door garen te spinnen bij en mee te driften op de golven van de politieke verontwaardiging. Het laat zich raden dat daar niet de meest constructieve en genuanceerde standpunten uit voortkomen. Op dat soort momenten ligt het politieke midden er wat stilletjes bij.

Voedingsbodem voor het nationalistische populisme

Dit is waar het populisme haar kansen grijpt en de klassieke politiek het af laat weten. De genoemde angst, onzekerheid en het gevoel van onmacht, dat niet alleen bij kwetsbare groepen in de samenleving leeft maar inmiddels veel breder zit, biedt populisten mogelijkheden hierop in te spelen. De noodzakelijke versobering van de steeds onbetaalbaarder blijkende verzorgingsstaat speelt de populisten daarbij nog verder in de kaart. Door te wijzen op de 'kostenverslindende' Europese bureaucratie en in te spelen op angst voor migranten en vluchtelingen die ontegenzeggelijk concurreren op de krappe markt voor woonruimte, uitkeringen en werk, wordt de nationalistische kaart gespeeld: "Als we ons afkeren van de Europese Unie en de grenzen op slot doen, zal alles beter worden".

Hoe doorzichtig het allemaal ook lijkt, het nationalistisch populisme legt haar vinger wel degelijk op een zere plek. Er is echt wel iets aan de hand. De klassieke politiek, welke door de populisten om het 'wij- zij' gevoel te voeden, steevast wordt aangeduid met de term 'politieke elite', is onmachtig gebleken in te spelen op de complexiteit en onbeheersbaarheid van de ontwikkelingen die op ons af zijn gekomen. Dit heeft tot gevolg gehad dat een belangrijk deel van het electoraat het vertrouwen in het 'politieke midden' is kwijtgeraakt. Dat is behoorlijk ernstig, vooral ook omdat het zich niet laat aanzien dat hier op korte termijn verandering in zal komen.

Het nationalistisch populisme springt dus in het gat dat de 'klassieke politiek' laat ontstaan. Dit doet zij door ogenschijnlijk simpele oplossingen aan te dragen voor complexe problemen, door voorstellen en initiatieven van anderen af te branden en belachelijk te maken of door de geloofwaardigheid van opponenten te ondermijnen. Schieten we daar iets mee op? Hebben we ooit één serieus voorstel gehoord uit deze hoek? Feiten tellen niet, onderbuikgevoelens des te meer. Het handboek voor de nationalistisch populistische politicus zou er als volgt uit kunnen zien:

Wees vooral niet concreet, je kan er alleen maar op aangevallen worden.
Neem geen verantwoordelijkheid, je kan er alleen maar op worden afgerekend.
Stel je anti-politiek op: je oogst er bijval en aandacht mee.

Dit alles biedt echter geen oplossing voor problemen die wel degelijk bestaan. Intussen destabiliseren sociale en economische verhoudingen op grote schaal en worden levensgevaarlijke tegenkrachten opgeroepen.

Brexit

We staan mogelijk op het punt te ontdekken waar nationalistisch populisme in de praktijk toe leidt. Op 23 juni stemmen de Britten of ze onderdeel van de EU willen blijven of eruit zullen stappen. De hele campagne ademt nationalistisch populistische sentimenten. In de drie weken die ik onlangs in het Verenigd Koninkrijk heb doorgebracht is me één ding zeer duidelijk geworden: emoties, niet feiten of argumenten, voeren de boventoon. De hele 'leave' campagne is mijns inziens gegrondvest op een nostalgisch verlangen naar een Groot-Brittannië dat niet meer bestaat in een wereld waar haar invloed beperkter is dan het sinds de middeleeuwen ooit is geweest. Deze hang naar soevereiniteit, duidelijke verhoudingen en relevantie is wellicht begrijpelijk, maar desondanks vooral een illusie. Er is geen plan voor het van de Europese Unie afgescheiden Verenigd Koninkrijk. Er is geen visie die inzicht, laat staan uitzicht biedt hoe zij haar politieke, economische en sociale relaties intern en extern zal gaan invullen. Het is onthutsend te zien dat een dergelijk, door een zo groot deel van de bevolking gedragen voornemen, geen enkele strategische onderbouwing kent, maar slechts wordt gedragen door negatieve en niet zelden op drijfzand gefundeerde sentimenten. De 'remain' campagne is er niet in geslaagd de beeldvorming te beïnvloeden met feiten en argumenten. Deze werden door 'leave' afgedaan als irrelevant en te gekleurd. Waarschuwingen over de gevolgen van een Brexit worden steevast weggezet als bedreigingen waar vooral niet aan toe moet worden gegeven. Ik maak me ernstig zorgen dat de Britten de consequenties van hun acties, verblind als ze zijn door hun sentimenten en emoties, niet kunnen, wellicht niet wíllen overzien.

Trump

Het andere voorbeeld van nationalistisch populisme komt uit de Verenigde Staten. Wordt Amerika weer 'groot' als Donald Trump op 8 november a.s. gekozen wordt tot president van dat land? Hoe kan het toch dat Trump zo'n aantrekkingskracht heeft? Inhoudelijke plannen voor een 'groot' Amerika heeft hij niet (althans op zijn website kan ik ze niet ontdekken). Ook kom ik er niet achter hoe een 'groot' Amerika er volgens hem uit zal zien. Ik zie alleen maar losse flodders en luchtballonnen. Maar om met zijn eigen woorden te spreken: "it will be very different, it really will be". Hij voert een campagne die gebouwd is op het bespelen van sentimenten, (eigen) persoonsverheerlijking, aanvallen op het 'establishment' en het exploiteren van angst tegen vreemden en andersdenkenden. Feiten doen er niet toe (75% van zijn beweringen zijn volgens 'fact-checking' website Politifact (grotendeels) onwaar). Zijn succes toont aan hoe ontwrichtend de invloed van nationalistisch populisme is. Hoewel de verwachtingen ten aanzien van zijn winstkansen vooralsnog klein zijn, valt nog steeds niet uit te sluiten dat hij toch aan het langste eind trekt. Als het onverhoopt (!) zover komt, dan kunnen we uit de eerste hand waarnemen hoe nationalistisch populistische politiek zich vertaalt in nationalistisch populistisch bestuur.

Als het niet zo extreem gevaarlijk was om deze positie aan iemand met Trumps persoonlijkheidsstructuur over te laten, zou het bijna de moeite waard zijn te kijken of ons negatieve beeld van nationalistisch populistische politiek hout snijdt. Maar ja, die rode knop …., het racisme, de makkelijke oplossingen, het gebrek aan historisch besef, lerend vermogen en visie, de lange tenen, de selectieve verontwaardiging en onverdraagzaamheid, het gebrek aan empathisch vermogen, het narcisme, de overmaat aan one-liners, de afwezigheid van onderbouwde ideeën ...

Waar blijft het antwoord op het nationalistisch populisme?

Wat waar is voor Trump, geldt waarschijnlijk ook voor andere nationalistisch populistische bewegingen en hun leiders. Deze bovengenoemde typeringen zijn bijvoorbeeld in grote mate ook op Geert Wilders toepasbaar. Daarmee wil ik niet zeggen dat de door Wilders en zijn geestverwanten geëxploiteerde gevoelens van angst, onzekerheid en onmacht basis missen. Integendeel. Ik geloof alleen niet in het nationalistisch populisme als oplossing daarvoor. Het lijdt aan een totaal gebrek aan inhoud, het mist een productieve visie op de uitdagingen en inrichting van onze moderne globale samenleving alsmede op haar mogelijkheden, behoeften en problemen.

Het grote probleem is dat 'de' politiek er niet in slaagt een geloofwaardig alternatief voor het nationalistisch populisme te formuleren. Men weet zich geen raad met het opportunisme en het ongrijpbare gebrek aan inhoud daarvan. Men slaagt er niet in de dilemma's die nu eenmaal eigen zijn aan politiek, zeker in de EU en internationaal verband, duidelijk en overtuigend voor het voetlicht te brengen, laat staan burgers te winnen voor de mogelijke aanpak en oplossingen daarvan. Toch zal dit moeten gebeuren. Er zal meer energie moeten worden gestoken in het aangaan van de dialoog, het uitleggen, beredeneren en overtuigen. Onze huidige politieke structuren maken dat extra lastig omdat ze erg gericht zijn op pluriformiteit en het benadrukken van verschillen tussen partijen. Hoe meer partijen een ander geluid laten horen, hoe valser de muziek. De nationalistisch populistische partijen spinnen daar garen bij en kunnen volstaan met het uitmelken en uitvergroten van de door de 'klassieke politiek' zelf geëtaleerde tegenstellingen. Dit vraagt om een andere benadering van het politieke proces. Er zal meer duiding dienen plaats te vinden en de politiek zal intelligenter en activistischer moeten worden in het aan de kaak stellen van halve waarheden en onjuistheden en eerlijk moeten zijn over onmogelijkheden en dilemma's. Het zal de moed moeten hebben inhoudelijk in te gaan op de argumenten van anderen en deze te wegen ten opzichte van de eigen argumenten en voorgestane oplossingen. Mensen moeten weer vertrouwen krijgen in de bedoelingen en integriteit van het politieke proces. Dit kan alleen als de politiek een wezenlijke verandering weet te bewerkstelligen in de wijze waarop ze met de inhoud van haar boodschap om gaan. In plaats van elkaar eindeloos te bevechten op basis van per definitie beconcurrerende partijprogramma's zal de nadruk meer dienen te komen liggen op hetgeen partijen vanuit beginselen (zoals progressief, confessioneel, liberaal, ...) bindt. In mijn recente artikel Democratie voor Nederland 2.0 heb ik voor dat laatste een hartstochtelijke oproep gedaan en doe ik, onder binnen zekere randvoorwaarden, voorstellen om kiezers voorafgaande aan de verkiezingen niet alleen meer te betrekken bij de invulling van het door hen gewenste beleid, maar hen ook een echte keus te geven over de coalitie die zij na de verkiezingen het land willen laten besturen.

Hiermee neemt de invloed van kiezers en het democratisch draagvlak toe, zonder dat hun inspraak vergroot wordt. Dit is belangrijk. Het is een populistische drogredenering dat meer inspraak van de kiezer in de politiek leidt een groter democratisch draagvlak, laat staan beter bestuur. Soms moet je de massa tegen zichzelf beschermen. Voor we het weten is de doodstraf weer ingevoerd en worden dieven handen afgehakt. Dit neemt echter niet weg dat de kiezer wel beter betrokken en geïnformeerd moet worden bij en over de keuzes die wel of juist niet gemaakt worden. Hoe minder achterkamers, halfslachtige compromissen en onduidelijkheden er zijn over het waarom van een politieke keuze, hoe helderder het uit te leggen valt. Alleen zó kan het hoofd worden geboden aan politiek die erop uit is verwarring en angst te exploiteren en simpele maar van enige realiteitszin gespeende oplossingen op te dienen. Politiek en democratie zijn te belangrijk om aan nationalistische en populistische krachten over te laten. Het roer moet echt om voor het te laat is!